Ang pormal na sanaysay ay isang uri ng sanaysay na karaniwang gumagamit ng mas mataas na antas ng wika at may estrukturang mas maayos. Sa uri ng sanaysay na ito, makikita ang malinaw na pagkakabahagi ng mga ideya, at ito ay madalas na naglalaman ng mga datos, ebidensiya, at mga liham mula sa mga kredibleng sanggunian. Sa pormal na sanaysay, ang layunin ng manunulat ay magbigay ng impormasyon o argumento na nakabatay sa mga katotohanan.

Halimbawa, kung ang paksa ng pormal na sanaysay ay tungkol sa edukasyon, maaari itong talakayin ang mga istatistika ng mga estudyanteng pumapasa sa mga pagsusulit, mga pagkukulang sa sistema ng edukasyon, at mga mungkahi para sa pagpapabuti nito. Ang tono ng sanaysay na ito ay seryoso at maaaring maging mas komprehensibo dahil ang pagsasaliksik ay bahagi ng proseso ng pagsusulat.

Sapagkat ang pormal na sanaysay ay nabuo upang maging isang mapagkakatiwalaang mapagkukunan ng impormasyon, ang mga manunulat ay kinakailangan na gumamit ng wastong gramatika at syntax. Mahalaga rin ang paggamit ng tamang mga sanggunian sa kanilang mga pahayag, kaya't mas madalas na makikita ang mga footnote o bibliography sa huli.

Samantalang ang di pormal na sanaysay ay mas malayang anyo ng pagsulat. Dito, ang manunulat ay pwedeng gumamit ng kaswal na wika at mas personal na tono. Ang di pormal na sanaysay ay madalas na naglalaman ng mga karanasan, opinyon, o saloobin ng manunulat, kaya't nagiging mas nakakaengganyo ito sa mga mambabasa. Madalas itong nagtataglay ng mga anekdota at mga kwento na nagbibigay liwanag sa paksa.

Isang magandang halimbawa ng di pormal na sanaysay ay ang isang kwento tungkol sa mga karanasan ng manunulat sa isang piyesta o kasalan. Dito, maaari niyang ilahad ang kanyang mga natutunan o mga nakakatawang pangyayari, habang pinapatunayan na ang sanaysay ay hindi lamang isang seryosong usapin. Ang layunin nito ay ipakita ang personal na pananaw ng manunulat at makuha ang damdamin ng mga mambabasa.

Kadalasan, ang mga di pormal na sanaysay ay matatagpuan sa mga blog o sa mga pahina ng social media, kung saan ang nilalaman ay mas nakatuon sa pakikipag-ugnayan sa mga bumabasa. Ang kakayahang makipag-usap nang natural at masaya ay isa sa mga pangunahing katangian ng ganitong uri ng sanaysay.

Bagaman magkaiba ang pormal at di pormal na sanaysay, pareho silang mahalaga sa larangan ng pagsulat. Ang bawat isa ay nag-aalok ng natatanging anyo ng pagpapahayag at may kanya-kanyang layunin. Sa pagpili kung aling uri ang gagamitin, dapat isaalang-alang ng mga manunulat ang kanilang layunin, ang kanilang mga target na mambabasa, at ang okay na tono na nais nilang iparating. Sa ganitong paraan, mas magiging epektibo ang kanilang sanaysay sa paghahatid ng mensahe.